Porównanie Wizerunku Matki Boskiej W Bogurodzicy I Lamencie świętokrzyskim

W "Bogurodzicy" i "Lamencie świętokrzyskim" (zwanym też "Żalami Matki Boskiej pod Krzyżem") obserwujemy dwa odmienne, lecz równie istotne sposoby przedstawienia Matki Boskiej w polskiej literaturze średniowiecznej. Analiza tych wizerunków pozwala na zrozumienie ewolucji kultu maryjnego i roli, jaką przypisywano Matce Chrystusa w ówczesnej religijności.

"Bogurodzica", najstarszy zachowany polski tekst poetycki, prezentuje Matkę Boską jako potężną pośredniczkę między ludźmi a Bogiem. Jej obraz jest monumentalny, wręcz niedostępny. To przede wszystkim Theotokos, Matka Boga, królowa niebios, figura o znaczeniu uniwersalnym, wpisująca się w tradycję bizantyjską. Podmiot liryczny zwraca się do Niej z prośbą o wstawiennictwo, o zyskanie łaski u Syna, a przez Niego – u samego Boga. Istotne jest, że Matka Boska w "Bogurodzicy" nie jest ukazana jako osoba doświadczająca ludzkich emocji. Jest raczej figurą symboliczną, transcendentną, której rola sprowadza się do bycia pośredniczką w modlitwie.

Kluczowe zwroty, takie jak "Bogurodzica Dziewica, Bogiem sławiena Maryja!", podkreślają Jej boski status i dziewictwo, atrybuty kluczowe w teologii maryjnej. Prośba "U Twego Syna Gospodzina, matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam" jasno określa Jej rolę pośredniczki, a jednocześnie wyraża głębokie przekonanie o Jej skuteczności w błaganiach. Charakterystyczne jest także użycie archaicznych form językowych, co potęguje wrażenie powagi i odległości w relacji wiernych z Matką Bożą. W "Bogurodzicy" Maryja jawi się więc jako figura statyczna, potężna, ale przede wszystkim odległa, wymagająca czci i pokory. Brak tu intymności, bliskości, które charakteryzują późniejsze przedstawienia.

Wizerunek Matki Boskiej Cierpiącej w "Lamencie Świętokrzyskim"

Zupełnie inaczej przedstawia się wizerunek Matki Boskiej w "Lamencie świętokrzyskim". Ten późniejszy utwór (datowany na koniec XIII lub początek XIV wieku) ukazuje Maryję jako Matkę bolejącą, współcierpiącą z Synem. To Matka, która w sposób niezwykle ludzki przeżywa mękę i śmierć Jezusa. Centralnym motywem jest ból i żal, wyrażane w sposób bezpośredni, emocjonalny, niekiedy wręcz naturalistyczny. Maryja w "Lamencie" nie jest już tylko Theotokos, królową niebios, ale przede wszystkim matką, która patrzy na śmierć swojego dziecka.

Wyrazem tego jest język utworu – pełen ekspresji, nacechowany emocjonalnie, z licznymi wołaczami, pytaniami retorycznymi, apostrofami skierowanymi do Syna, do aniołów, a nawet do ludu. Słynne słowa: "Synku miły i wybrany! Rozdziel z matką swoją rany", "O srogi, ciężki żałości pełny dzień!" ukazują głębię Jej cierpienia i bezradność wobec losu Syna. Maryja w "Lamencie" nie jest już figurą niedostępną, lecz bliską, zrozumiałą dla każdego, kto doświadczył straty i bólu. Jej cierpienie staje się uniwersalnym symbolem matczynej miłości i poświęcenia.

"Lament świętokrzyski" prezentuje Maryję jako postać dynamiczną, aktywną w przeżywaniu bólu. Ona nie tylko obserwuje mękę Syna, ale także próbuje interweniować, prosić, błagać. Jej monolog to strumień świadomości, w którym przeplatają się wspomnienia, żal, rozpacz i próby znalezienia jakiegokolwiek pocieszenia. Ważnym elementem jest również fakt, że Maryja w "Lamencie" zwraca się bezpośrednio do innych matek, wzywając je do współodczuwania Jej bólu: "Posłuchajcie, bracia miła, usłyszcie mego żalosnego kwilenia!". To próba stworzenia wspólnoty cierpienia, w której każda matka może odnaleźć cząstkę siebie.

Podsumowując, "Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski" prezentują dwa odmienne oblicza Matki Boskiej. W "Bogurodzicy" jest Ona przede wszystkim potężną pośredniczką, królową niebios, figurą symboliczną, której zadaniem jest orędowanie za ludźmi u Boga. W "Lamencie świętokrzyskim" natomiast Matka Boska staje się Matką Bolejącą, współcierpiącą z Synem, postacią bliską i zrozumiałą dla każdego, kto doświadczył bólu i straty. Te dwa wizerunki nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają, tworząc pełniejszy obraz Matki Boskiej w polskiej literaturze średniowiecznej. Ukazują ewolucję kultu maryjnego, od czci dla Theotokos do kultu Matki Bolejącej, która stała się symbolem matczynej miłości i współczucia. Różnica w przedstawieniu wynika również z odmiennego charakteru gatunkowego obu utworów – "Bogurodzica" to pieśń religijna o charakterze hymnicznym, natomiast "Lament świętokrzyski" to utwór dramatyczny, ukazujący emocje i przeżycia bohaterów.

Dodatkowo, warto zwrócić uwagę na kontekst historyczny i kulturowy powstania obu utworów. "Bogurodzica" powstała w okresie kształtowania się państwa polskiego i chrześcijaństwa, kiedy to silny był wpływ kultury bizantyjskiej. Wizerunek Matki Boskiej jako Theotokos doskonale wpisywał się w ówczesne potrzeby religijne i polityczne. "Lament świętokrzyski" natomiast powstał w okresie późnego średniowiecza, kiedy to kult Matki Boskiej Cierpiącej zyskał na popularności w całej Europie. Wynikało to z rosnącego zainteresowania męką Chrystusa i współczuciem dla Jego Matki.

Oba utwory, choć różne w swoim charakterze, są niezwykle ważne dla polskiej kultury i literatury. "Bogurodzica" to najstarszy zachowany polski tekst poetycki, symbol polskiej państwowości i religijności. "Lament świętokrzyski" to z kolei jeden z najpiękniejszych i najbardziej poruszających utworów średniowiecznej literatury europejskiej, ukazujący głębię ludzkiego cierpienia i siłę matczynej miłości. Oba wizerunki Matki Boskiej, przedstawione w tych utworach, na trwałe wpisały się w polską tradycję i kulturę.