Karty Pracy Biologia Nowa Era 1 Liceum

Cześć! Witajcie przyszli biolodzy! Egzamin z biologii tuż tuż? Spokojnie, razem przejdziemy przez materiał z Kart Pracy Biologia Nowa Era dla 1 Liceum. Ten przewodnik pomoże Wam usystematyzować wiedzę i poczuć się pewniej przed egzaminem. Pamiętajcie, najważniejsze to zrozumienie, a nie tylko wkuwanie! Jesteśmy tu, by to zrozumienie osiągnąć.

Dział 1: Chemiczne podstawy życia

Pierwszy dział często wydaje się trochę chemiczny, ale to podstawa do zrozumienia procesów biologicznych. Skupimy się na najważniejszych zagadnieniach:

Pierwiastki biogenne i ich rola

Pierwiastki biogenne to te, które są niezbędne do budowy i funkcjonowania organizmów żywych. Pamiętajcie o C, H, O, N, P, S – czyli węgiel, wodór, tlen, azot, fosfor i siarka. Węgiel tworzy "szkielet" organicznych związków, wodór i tlen są częścią wody, azot buduje białka i kwasy nukleinowe, fosfor wchodzi w skład kwasów nukleinowych i ATP, a siarka buduje niektóre aminokwasy. Zrozumienie, który pierwiastek buduje co, to klucz do sukcesu!

Woda i jej właściwości

Woda to życie! Ma niesamowite właściwości, które umożliwiają życie na Ziemi. Pamiętajcie o:

Wysokim cieple właściwym: dzięki temu woda chroni organizmy przed nagłymi zmianami temperatury.
Wysokim cieple parowania: chłodzenie przez parowanie potu u ludzi.
Napięciu powierzchniowym: umożliwia drobnym organizmom poruszanie się po powierzchni wody.
Rozpuszczalności: woda jest świetnym rozpuszczalnikiem polarnych substancji.
Kohezji i adhezji: kohezja (łączenie się cząsteczek wody ze sobą) i adhezja (przyleganie do innych powierzchni) umożliwiają transport wody w roślinach.
Mniejszej gęstości lodu: lód pływa, izolując wodę pod spodem i umożliwiając życie w zbiornikach wodnych w zimie.

Związki organiczne: węglowodany, lipidy, białka i kwasy nukleinowe

To absolutny fundament biologii. Musisz znać budowę i funkcje tych związków.

Węglowodany

Węglowodany (cukry) to źródło energii. Dzielimy je na monosacharydy (np. glukoza, fruktoza), disacharydy (np. sacharoza, laktoza) i polisacharydy (np. skrobia, celuloza, glikogen). Glukoza to "paliwo" dla komórek, skrobia to zapasowy materiał energetyczny roślin, a celuloza to budulec ścian komórkowych roślin.

Lipidy

Lipidy (tłuszcze) pełnią funkcje energetyczne (są dobrym materiałem zapasowym), budulcowe (np. fosfolipidy budujące błony komórkowe) i izolacyjne. Dzielimy je na tłuszcze proste (trójglicerydy), tłuszcze złożone (np. fosfolipidy) i steroidy (np. cholesterol). Zwróć uwagę na różnicę między tłuszczami nasyconymi i nienasyconymi.

Białka

Białka to "roboty" komórki. Pełnią funkcje enzymatyczne (przyspieszają reakcje), transportowe (np. hemoglobina), budulcowe (np. kolagen), odpornościowe (np. przeciwciała) i wiele innych. Zbudowane są z aminokwasów połączonych wiązaniami peptydowymi. Pamiętaj o strukturach białek: pierwszorzędowej, drugorzędowej, trzeciorzędowej i czwartorzędowej. Denaturacja białek to zmiana struktury pod wpływem czynników zewnętrznych (np. temperatury, pH).

Kwasy nukleinowe

Kwasy nukleinowe (DNA i RNA) to nośniki informacji genetycznej. DNA zawiera instrukcje dotyczące budowy i funkcjonowania organizmu, a RNA bierze udział w procesie syntezy białek. Pamiętaj o zasadach komplementarności: adenina łączy się z tyminą (w DNA) lub uracylem (w RNA), a cytozyna łączy się z guaniną.

Dział 2: Komórka

Komórka to podstawowa jednostka życia. Trzeba znać jej budowę i funkcje.

Budowa komórki prokariotycznej i eukariotycznej

Najważniejsza różnica to obecność jądra komórkowego w komórkach eukariotycznych (roślinnych, zwierzęcych, grzybowych i protistów) i jego brak w komórkach prokariotycznych (bakterie i archeony). Pamiętaj o organellach komórkowych:

Błona komórkowa: oddziela wnętrze komórki od otoczenia, reguluje transport substancji.
Cytoplazma: wypełnia wnętrze komórki.
Jądro komórkowe: zawiera DNA.
Mitochondria: "elektrownie" komórki, zachodzi w nich oddychanie komórkowe.
Chloroplasty (tylko w komórkach roślinnych): zachodzi w nich fotosynteza.
Rybosomy: synteza białek.
Aparat Golgiego: modyfikacja i pakowanie białek.
Siateczka śródplazmatyczna: transport i synteza różnych związków.
Lizosomy: trawienie wewnątrzkomórkowe.
Ściana komórkowa (w komórkach roślinnych i bakteryjnych): nadaje kształt i chroni komórkę.
Wakuole (szczególnie duże w komórkach roślinnych): magazynują wodę i inne substancje.

Transport przez błony komórkowe

Substancje transportowane są przez błonę komórkową na różne sposoby:

Dyfuzja prosta: transport zgodnie z gradientem stężeń (bez udziału białek).
Dyfuzja ułatwiona: transport zgodnie z gradientem stężeń, ale z udziałem białek.
Transport aktywny: transport wbrew gradientowi stężeń, wymaga energii (ATP).
Osmoza: transport wody przez błonę półprzepuszczalną, z obszaru o wyższym stężeniu wody do obszaru o niższym stężeniu wody.
Endocytoza i egzocytoza: transport dużych cząsteczek lub grup cząsteczek do komórki (endocytoza) lub z komórki (egzocytoza).

Oddychanie komórkowe i fermentacja

Oddychanie komórkowe to proces, w którym komórka uzyskuje energię z glukozy. Wyróżniamy oddychanie tlenowe (zachodzi w mitochondriach i wymaga tlenu) i beztlenowe (fermentacja). Pamiętaj o równaniu ogólnym oddychania komórkowego: C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + energia (ATP).

Fermentacja to proces beztlenowy, w którym glukoza jest rozkładana na inne związki organiczne, np. kwas mlekowy (fermentacja mlekowa) lub alkohol etylowy (fermentacja alkoholowa). Jest mniej wydajna niż oddychanie tlenowe.

Fotosynteza

Fotosynteza to proces, w którym rośliny, algi i niektóre bakterie wytwarzają glukozę z dwutlenku węgla i wody, wykorzystując energię słoneczną. Zachodzi w chloroplastach. Pamiętaj o równaniu ogólnym fotosyntezy: 6CO2 + 6H2O + energia słoneczna → C6H12O6 + 6O2.

Fotosynteza składa się z dwóch faz: fazy jasnej (zależnej od światła) i fazy ciemnej (niezależnej od światła, cykl Calvina).