Do Jakiego Obrazu Jana Matejki Odwołuje Się Przyboś

Przyboś, poeta awangardy, poszukiwacz nowatorskich form i ekspresji, w swojej twórczości zaskakuje nieoczywistymi odniesieniami do tradycji. Choć kojarzony przede wszystkim z futurystycznym dynamizmem i odrzuceniem patosu, w jego wierszach odnaleźć można echo dzieł, które na pierwszy rzut oka wydają się odległe od jego poetyckiego świata. Jednym z takich dzieł, do którego Przyboś nawiązywał, choć w sposób subtelny i wymagający interpretacji, jest monumentalny obraz Jana Matejki, dzieło głęboko zakorzenione w polskiej świadomości historycznej i narodowej.

Identyfikacja konkretnego obrazu Matejki, do którego odwołuje się Przyboś, nie jest zadaniem prostym. Nie znajdziemy w jego wierszach dosłownych cytatów czy parafraz. Odwołanie to ma charakter bardziej metaforyczny, operuje na poziomie skojarzeń, emocji i idei, które Matejko utrwalił na płótnie. Niemniej jednak, analiza jego twórczości, szczególnie w kontekście jego fascynacji przestrzenią, dynamiką i ukazywaniem zbiorowości ludzkich, wskazuje na "Bitwę pod Grunwaldem" jako potencjalne dzieło inspirujące.

Ważnym aspektem, który łączy Przybosia z Matejką (przynajmniej w potencjalnej interpretacji), jest zainteresowanie ruchem. U Matejki ruch ten jest przedstawiony w monumentalny sposób, jako starcie wojsk, wir bitewny, energia walczących. U Przybosia ruch objawia się w dynamice języka, w zderzeniu słów, w budowaniu napięcia poprzez rytm i brzmienie. Można dostrzec analogię w sposobie przedstawiania zbiorowości. Matejko monumentalizuje naród, ukazuje go w decydującym momencie historii, jako zbiorowość walczącą o przetrwanie. Przyboś, choć operujący językiem abstrakcji, również w pewien sposób monumentalizuje – nie konkretny naród, ale ludzkość, siłę natury, potęgę kosmosu. Jego wiersze, choć często ascetyczne w formie, emanują siłą i energią, która przywodzi na myśl monumentalizm Matejki.

Dynamika Przestrzeni i Czasu

Przyboś, jak wspomniano, fascynował się przestrzenią i czasem. W jego poezji przestrzeń nie jest statycznym tłem, a dynamicznym elementem, który wpływa na człowieka i kształtuje jego doświadczenie. Podobnie czas – nie jest linearnym następstwem zdarzeń, ale pulsującą energią, która przenika teraźniejszość, przeszłość i przyszłość. W "Bitwie pod Grunwaldem" Matejko również operuje przestrzenną dynamiką. Ukazuje rozległe pole bitwy, gdzie rozgrywa się dramatyczne starcie. Kompozycja obrazu, pełna ruchu i napięcia, oddaje dynamikę czasu – moment przełomowy w historii Polski.

Można argumentować, że Przyboś, choć odrzucał tradycyjny patriotyzm i mesjanizm, w pewien sposób kontynuował matejkowską tradycję ukazywania polskiego ducha, ale w nowym, awangardowym języku. Nie interesowało go już malowanie historycznych scen, ale uchwycenie esencji polskości, jej siły i determinacji, w abstrakcyjnych obrazach poetyckich. Jego wiersze, choć trudne w interpretacji, często emanują poczuciem wspólnoty, solidarności i walki o przetrwanie – wartości, które były bliskie sercu Matejki.

Metaforyczne Odniesienia i Interpretacje

Oczywiście, interpretacja odniesień Przybosia do Matejki jest zadaniem subiektywnym i otwartym na dyskusję. Nie ma jednoznacznych dowodów na to, że poeta świadomie nawiązywał do konkretnego obrazu. Niemniej jednak, analiza jego twórczości w kontekście polskiej tradycji kulturowej i artystycznej pozwala na odnalezienie pewnych paraleli i skojarzeń.

Można rozpatrywać to jako rodzaj podświadomego dialogu z przeszłością. Przyboś, choć rewolucjonista w dziedzinie poezji, nie mógł całkowicie odciąć się od dziedzictwa kulturowego, w którym wyrósł. Matejko, jako jeden z najważniejszych polskich malarzy, był nieodłączną częścią tego dziedzictwa. Jego obrazy, głęboko zakorzenione w polskiej świadomości, musiały w pewien sposób oddziaływać na wyobraźnię Przybosia.

Warto również zwrócić uwagę na kontekst historyczny, w którym tworzył Przyboś. Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku to czas poszukiwania nowej tożsamości narodowej, po odzyskaniu niepodległości. Artyści, w tym Przyboś, starali się zdefiniować polskość na nowo, odrzucając romantyczny patos i mesjanizm. Jednocześnie jednak nie mogli całkowicie zapomnieć o przeszłości, o historii, która ukształtowała polski naród. Matejko, jako malarz historii, był symbolem tej przeszłości. Nawet odrzucając jego styl i tematykę, Przyboś musiał w jakiś sposób odnieść się do jego dziedzictwa.

Podsumowując, choć brak jednoznacznych dowodów na bezpośrednie odwołania Przybosia do konkretnego obrazu Jana Matejki, w jego poezji można odnaleźć echo matejkowskiego monumentalizmu, dynamiki i zainteresowania zbiorowością ludzką. "Bitwa pod Grunwaldem", ze względu na swoją monumentalność, dynamikę i ukazywanie zbiorowego wysiłku, wydaje się być potencjalnym dziełem inspirującym dla Przybosia. Interpretacja ta ma charakter metaforyczny i wymaga uwzględnienia kontekstu historycznego i kulturowego, w którym tworzył poeta. Niemniej jednak, pozwala ona na głębsze zrozumienie jego twórczości i odnalezienie w niej nieoczywistych odniesień do polskiej tradycji artystycznej. Analiza ta uświadamia nam również, że awangarda, choć dąży do odrzucenia przeszłości, często w subtelny sposób kontynuuje jej dziedzictwo, przekształcając je i nadając mu nowe znaczenie. Przeszłość i przyszłość splatają się w nieustannym dialogu, który kształtuje naszą kulturę i tożsamość.

W dalszej analizie warto byłoby przyjrzeć się również innym aspektom twórczości obu artystów, takim jak ich stosunek do natury, roli jednostki w historii oraz sposobu przedstawiania emocji. Porównanie tych elementów mogłoby rzucić nowe światło na potencjalne związki między Przybosiem a Matejką i pogłębić nasze zrozumienie ich artystycznego dziedzictwa.