Cykliczna Forma Muzyczna Typowa Dla Barokowej Muzyki Instrumentalnej

Ach, cykliczna forma muzyczna typowa dla barokowej muzyki instrumentalnej… Pytanie, które otwiera przed nami drzwi do fascynującego świata kompozycji epoki Bacha i Haendla! Bez zbędnych wstępów, zagłębmy się w szczegóły.

Najbardziej charakterystyczną cykliczną formą, dominującą w barokowej muzyce instrumentalnej, jest concerto grosso. Jest to forma oparta na kontrastach, a jej cykliczność przejawia się w powracających elementach tematycznych i strukturalnych pomiędzy poszczególnymi częściami składowymi. Concerto grosso, jak sama nazwa wskazuje (wł. concerto grosso – wielki koncert), zakłada współdziałanie dwóch zasadniczych grup instrumentów: concertino (mała grupa solistów) i ripieno (większy zespół instrumentalny, stanowiący tło).

Cykl w concerto grosso zazwyczaj składa się z trzech lub czterech części. Układ trzydzielny charakteryzuje się następstwem: szybka – wolna – szybka. Układ czteroczęściowy, mniej powszechny, często włącza dodatkową część taneczną, umieszczaną zazwyczaj przed finałem.

Konstrukcja części w concerto grosso

Każda z części concerto grosso posiada swoją wewnętrzną strukturę, ale to właśnie ich powtarzalność i wzajemne relacje tworzą cykliczny charakter całości.

Część szybka, otwierająca cykl, zwykle bazuje na formie ritornello. Ritornello (wł. ritornare – powracać) to powracający fragment muzyczny, grany przez cały zespół (ripieno), który przeplata się z epizodami solowymi wykonywanymi przez concertino. Temat ritornella, z reguły krótki i zapadający w pamięć, pełni funkcję kotwicy, do której nieustannie powraca uwaga słuchacza. Epizody solowe, zwane epizodami concertino, oferują kontrast brzmieniowy i melodyczny, umożliwiając solistom wykazanie się wirtuozerią i improwizacją (choć w baroku improwizacja była ściśle określona konwencjami).

Rozmieszczenie ritornella i epizodów concertino w części opartej na formie ritornello zazwyczaj wygląda następująco: Ritornello – Epizod 1 (concertino) – Ritornello – Epizod 2 (concertino) – Ritornello – Epizod 3 (concertino) – Ritornello… i tak dalej. Kluczowe jest to, że ritornello, oprócz funkcji tematycznej, pełni również funkcję tonalną. Pierwsze ritornello pojawia się zazwyczaj w tonacji głównej, kolejne mogą pojawiać się w różnych tonacjach (np. dominanta, subdominanta, tonacje równoległe), aby ostatecznie powrócić do tonacji głównej w zakończeniu części. To tonalne krążenie wokół głównego centrum tonalnego jest ważnym elementem cykliczności.

Część wolna, środkowa w cyklu, oferuje kontrastujące odprężenie po dynamicznej części otwierającej. Charakteryzuje się ona bardziej kantylenowym charakterem, większą melodyjnością i bogatszą ekspresją. Często oparta jest na formie ABA (forma trzyczęściowa), gdzie część A prezentuje główny temat, część B wprowadza kontrastujący materiał muzyczny, a następnie powraca część A, nierzadko z pewnymi wariacjami. Część wolna może być również napisana w formie wariacji na temat, gdzie melodia tematu podlega kolejnym przekształceniom, utrzymując jednak jego rozpoznawalność. Rzadziej, ale jednak spotykane, są części wolne o charakterze improwizacyjnym (oczywiście w ramach barokowych konwencji).

Ostatnia część, zamykająca cykl, jest zazwyczaj szybka i żywiołowa, często o tanecznym charakterze. Może przybierać formę ronda, formę ritornello (podobną do tej z części pierwszej, ale z bardziej swobodnym podejściem do materiału tematycznego) lub formę fugi. Rondo charakteryzuje się powracającym refrenem (część A), który przeplata się z kontrastującymi kupletami (części B, C, D…). Podobnie jak w formie ritornello, refren ronda pełni funkcję kotwicy, do której słuchacz powraca po każdym kuplecie. Forma fugi, choć rzadsza w ostatniej części concerto grosso, wprowadza element intelektualny i wirtuozerski, wykorzystując imitację i kontrapunkt, tworząc gęstą fakturę dźwiękową.

Inne Formy Cykliczne

Oprócz concerto grosso, cykliczne formy można odnaleźć również w innych gatunkach barokowej muzyki instrumentalnej, choć w mniejszym stopniu.

Sonata da chiesa (sonata kościelna) i sonata da camera (sonata kameralna) często posiadają cykliczną strukturę, choć mniej rygorystyczną niż concerto grosso. Sonata da chiesa, przeznaczona do wykonywania w kościele, zazwyczaj składa się z czterech części: wolna – szybka – wolna – szybka. Sonata da camera, przeznaczona do wykonywania w środowisku dworskim, charakteryzuje się bardziej tanecznym charakterem i może zawierać szereg tańców stylizowanych, takich jak allemande, courante, sarabande i gigue. W obu typach sonat cykliczność przejawia się w powracających motywach lub elementach tematycznych pomiędzy poszczególnymi częściami, a także w tonalnych relacjach między nimi.

Suita (zwana również partitą lub ordre) również jest formą cykliczną, składającą się z szeregu tańców stylizowanych, ułożonych w określonej kolejności. Standardowy układ suity obejmuje: allemande, courante, sarabande i gigue. Pomiędzy sarabandą a gigue często umieszczane są dodatkowe tańce, takie jak menuet, bourrée, gavotte lub aria. Cykliczność suity przejawia się przede wszystkim w tonacji, w której utrzymane są wszystkie części (zwykle ta sama tonacja dla wszystkich tańców), a także w stylistycznych powiązaniach między nimi. Dodatkowo, często zdarza się, że kompozytorzy wykorzystywali techniki wariacyjne, przekształcając materiał tematyczny z jednej części suity w innej.

Przykłady i ich cykliczność

Aby lepiej zrozumieć cykliczną formę w barokowej muzyce instrumentalnej, warto przyjrzeć się konkretnym przykładom.

Concerto Grosso Op. 6 Nr 8 ("Christmas Concerto") Arcangelo Corellego: Doskonały przykład concerto grosso, gdzie w każdej z części rozpoznawalny jest motyw przewodni, który wraca w różnych postaciach. Części szybkie oparte są na formie ritornello, a część wolna oferuje piękną, kantylenową melodię, która powraca w zmienionej formie w finale.
Brandenburgische Konzerte Johanna Sebastiana Bacha: Seria sześciu koncertów, w których Bach eksperymentuje z różnymi obsadami i formami concerto grosso. Każdy z koncertów posiada unikalną strukturę i charakter, ale wszystkie charakteryzują się cykliczną budową, opartą na powracających elementach tematycznych i tonalnych. Szczególnie Koncert Brandenburski Nr 3 (G-dur) pokazuje to w sposób fascynujący.
Sonaty i Partity na skrzypce solo Johanna Sebastiana Bacha: Choć przeznaczone na jeden instrument, te utwory wykazują niezwykłą złożoność i bogactwo faktury, a także elementy cykliczne. Na przykład, Partita Nr 3 E-dur (BWV 1006) składa się z szeregu tańców stylizowanych, które tworzą spójną całość dzięki wspólnym elementom tematycznym i tonalnym.

Ewolucja formy cyklicznej po baroku

Warto zauważyć, że cykliczna forma, zapoczątkowana w baroku, ewoluowała i przekształcała się w kolejnych epokach. W klasycyzmie i romantyzmie, kompozytorzy nadal wykorzystywali cykliczną budowę w sonatach, koncertach i symfoniach, ale nadawali jej nowe znaczenia i funkcje. Na przykład, w symfoniach Beethovena, motywy tematyczne z jednej części mogą powracać w innych częściach, tworząc spójną narrację i wzmacniając dramatyczny efekt. W romantyzmie, cykliczność często wiąże się z ideą programu muzycznego, gdzie poszczególne części utworu ilustrują różne sceny lub emocje związane z określonym tematem.

Podsumowanie

Cykliczna forma w barokowej muzyce instrumentalnej, reprezentowana przede wszystkim przez concerto grosso, to fascynujące połączenie kontrastu i jedności. Powracające ritornelle, epizody solowe, taneczne rytmy i bogata ekspresja, wszystko to składa się na spójną całość, która do dziś zachwyca słuchaczy. Rozumienie zasad rządzących tą formą pozwala docenić kunszt kompozytorów barokowych i odkryć głębię ich muzyki. Pamiętajmy, że cykliczność to nie tylko powtarzanie, ale przede wszystkim twórcze przetwarzanie i rozwój materiału tematycznego, tworzące wrażenie spójności i jedności dzieła.